Adolf Hitler (d. 20 Aprel 1889, Braunau am Inn, Yuxarı Avstriya - ö. 30 Aprel 1945, Berlin, Almaniya), 1933 etibarı ilə Almaniyanın baş naziri və 1934dən ölümünə qədər Almaniyanın Führer[1] iydi. Nasyonal Sosialist Alman İşçi Partiyası (NSDAP)ın qurucusu və başçısıidi.


Hitler, Almaniyada Birinci Dünya Döyüşü sonrasında yaşanan Böyük Böhrandan güc qazandı. Təbliğat və karizmatik bir dillə, alt və orta təbəqənin iqtisadi istəklərinə ümid verirdi; bunun yanında da müəyyən bir səviyyədə nasyonalizm, anti-semitizm və anti-kommunizm də təqdim edirdi. İqtisadiyyatın təkrar qurulması, yenidən silahlandırılmış bir ordu və totalitar və faşist bir rejimlə; Hitler təcavüzkar bir xarici siyasət izləyərək Alman "həyat sahəsi"ni (Lebensraum) genişlətmək məqsədiylə Polşaya hücum etdi. Sürətli təcavüzkar döyüş taktikaları ilə qurduğu Mihver Dövlətləri ittifaqı Avropa və Asiyanın böyük hissəsini zəbt etdi.

ABŞın 2. Dünya Döyüşünə Müttəfiqlərin tərəfində iştirakı və Qırmızı Ordunun sistematik irəliləməsi ilə Alman ordusu geriləməyə başladı. Sovet güclərinin 23 Aprel 1945də Berlinə girməsi ilə III. Reichin yıxılacağı dəqiqləşmişdi. Zəbt edilən Berlində; Hitler, bərabər/yoldaşı Evə Hitler[2] [3] ilə yeraltı sığınağında[4] 30 Aprel 1945 günü intihar etdi. 7 May 1945də Alfred Jodlun imzaladığı təslim sənədiylə Nazı Almaniyası tamamilə yox oldu. Nazıların irqçiliyi nəticəs(n)i 11 ilə 14 milyon arasında insan öldürüldü. Bunların arasında [5] Yəhudilər də vardı, və Holokost olaraq tanındı.

Uşaqlığı və Gənclik İlləri

Körpəlik illəri
Atası, Alois
Anası, KlaraAdolf Hitler, 20 Aprel 1889-cu ildə Almanların sıxlıqda olduğu Yuxarı Avstriyanın Braunauda doğuldu. Avstriya vətəndaşı idi. [6] Bir gömrük məmuru olan Alois Hitler[7](1837-1903) və Klara Poelzl[8] (1860-1907) 'ün altı uşağından dördüncüsüdür. [9] İlk təhsilini doğulduğu qəsəbədə etdi. Orta təhsilinə Linz şəhərində başladı. O sıralarda, irəlidə məmur olmasını istəyən atasıyla ziddləşir, rəssam olmaq istədiyini söyləyirdi. Sevmədiyi dərsləri asır, heç maraqlanmırdı (irəlidə müəllimlərini çox sərt şəkildə tənqid etmiş, yalnız tarix müəllimini çox sevdiyini və ona çox şey borclu olduğunu ifadə etmişdir).

On üç yaşında vərəmdən atasını itirdi (3 Yanvar/ocaq 1903). [10] Daha sonra ağır bir ciyər xəstəliyi keçirmiş, doktor/həkimin tövsiyəsiylə bir il qədər məktəbdən ayrı qalmış, sonrada maddi problemlər səbəbiylə məktəbə geri dönə bilməmişdir. Anasına baxma məsuliyyətiylə inşaatda işçi olaraq işə başladı. Gəncliyində qazandığı kiçik miqdarda pulun əhəmiyyətli bir qisimini kitablara ayırırdı. İçindəki anti-semitizim (Yəhudi düşmənliyi) isə o zamanlar başlamışdır. İlk başlarda bu fikirə qarşı çıxsa da Yəhudilərin bir-birlərini mədəniyyət, sənət, siyasət, iş həyatı kimi bütün sahələrdə sürüşərdiklərini düşünməyə başlayınca, Yəhudiləri sevməməyə başlamışdır. Özü bu mövzunu belə deyər: "Nə vaxt bir teatr nümayişi, bir musiqi şişirdilsə Yəhudi istehsalı bir şey olduğunu görürdüm. Bunu şişirdənlər də Yəhudilər idi. Bir çox sahəs(n)i ələ keçərdikləri üçün bütün sahələrdə bir-birlərini sürüşərirdilər. Gözəl bir Alman əsəri 10 üzərindən 5 al/götürə bilməzkən Yəhudi əsərləri 10 al/götürürdü. Buna görə bir anti-semitist olmağa qərar verdim."

Atasız və pulsuz çətin həyat şərtlərinin üstünə bir də on doqquz yaşına gəldiyində anasını itirdi (21 aralıq/dekabr 1907). [10] Anasıyla hamı/həmişə ayrı bir bağ olduğundan danışar və o öldüyündə atasının ölümündən daha çox kədərləndiyini izah edər.

Anası ölmədən dərhal əvvəl 1907-ci ilin Oktyabr ayında rəssam olma ümidiylə Viana Gözəl Sənətlər Akademiyası imtahanına girmiş ancaq müvəffəqiyyətsiz olmuşdu. [11] Anası öldükdən sonra da 1908-ci ilin Sentyabr ayında təkrar müraciət etdi ancaq yenə müvəffəqiyyətsiz oldu. [11] Bir müddət, edib satdığı şəkillərdən qazandığı pulla, yaşadı. Bu illəri Hitler səfalət olaraq təyin etsə də anasından qalan miras və atasının ölümü səbəbiylə verilən yetim maaşı o günlərdə bir hakim köməkçisinin al/götürdüyü pula bərabər idi. [12] 1912də Vianadan Münihə gəldi.

Siyasi Karieri
Hitlerin Deutsche Arbeiterpartei (DAP) yəni Alman İşçiləri Partiyasına qeydli olduğunu göstərən kart. Bu kartda diqqəti çəkən bir məlumat üzv nömrəsi olan 555 en əslində 55 oluşudur. Partiyaya üzv sayını çox göstərmək üçün üzvlər 500 deyil başlayaraq numaralandırılmıştır.1914də I. Dünya Döyüşü çıxınca Hitler, Bavyera ordusuna könüllü olaraq girdi. Alman məğlubiyyətindən sonra Hitler, yoldaşı mühəndis Feder və altı adam tərəfindən qurulmuş olan Alman İşçi Partiyası (Deutsche Arbeiterpartei, DAP) adlı gizli bir partiyaya qatıldı və qısa müddətdə bu meydana gəlmənin üst pillələrinə qədər irəliləyib lider kreslosuna oturdu. Partiyanın adını Nasyonal Sosialist Alman İşçi Partiyası (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiter Partei, NSDAP)[13][14]olarak dəyişdirdi. Tərəfdarlarına qısaca "Nazı" adı verildi. Partiya 25 maddəlik bir proqram hazırladı. Bu proqramın ilk maddəsi Almaniyanı Versəyin əzikliyindən qurtarmaq idi. Alman vətəndaşlığının tək Alman qanını daşıyanlarda olması lazım olduğu əhəmiyyətli başlıqlardan biriydi. Völkischer Beobachter[15] adlı qəzeti yandaşları çıxarırdı. Josef Goebbels[16] bu qəzetin tamamilə partiya bülleteni halını almasını təmin etdi. Qəzetdə partiyasının fikirlərini açıqlayan məqalələr nəşr etdi.

1933də Berlin'de1924'de Münihdən hökuməti aşırtmaq üçün təşəbbüslərdə (Pivəxana Zərbəsi) ol/tapıldı lakin müvəffəqiyyətli ola bilmədi. Bunun üzərinə 10 ay həbsə məhkum edildi və bu zaman içində "Mein Kampf" (Döyüşüm) adlı bir kitabda fikirlərini yazdı. Bu kitab, partiyanın bundan sonrakı fəaliyyətlərinə istiqamət verdi. 1924 və 1929 illəri arasında partiyası müvəffəqiyyətsiz oldu. Ancaq Dünya İqtisadi Krizisindən sonra daha çox oy qazana bildi (1929). 1930 seçkilərində yüzdə 18 oy ilə SPD[17]dan sonra ikinci böyük partiya oldu. Hitlerin oyları Katoloklardan daha çox Protestantlardan, şəhərlərdən daha çox çöl bölgə və qəsəbələrdən, işçilərdən daha çox orta və üst seqmentdən gəldi.

1932-ci ildə edilən üçüncü ümumi seçki, 31 İyul tarixlidir. Seçki nəticələrindən yenə parlamentdə əksəriyyəti təmin edə bilən bir partiya çıxmamışdır. Cəmi səs verərin yüzdə 37ini alan/sahə Nazı partiyası, parlamentdə əksəriyyəti təmin edə bilməməklə birlikdə ən çox kürsü sayına sahib partiya idi.

1933-cü ilin Yanvar ayında, Kommunistlərin bir ümumi tətillə bütün iqtisadiyyatı işləməz hala gətirərək bir "inqilabçı vəziyyət" yaradacaqları ya da ölkədə içsavaş çıxacağı mövzusundakı narahatlıqlar o dərəcə dərinləşmişdi ki, Respublika başçısı Paul von Hindenburg[18] Hitleri, Katolok Mərkəz Partiyayla bir koalisiya quraraq sabitlikli bir hökumət quracağı ümidiylə baş nazir təyin etdi. Ancaq Katolok Mərkəz Partiyayla bir razılaşma təmin edilə bilmədi. Milliyyətçi Partiyanın da dəstəyini alan/sahə Hitler, ölkəni yenidən bir ümumi seçkiyə apardı. Hökumətdə olduqları üçün dövlətin bütün imkanlarını istifadə edən bir seçki kampaniyası icra edilmişdir. Kənar yandan Hitler, heç bir şəkildə milliçi bir sosialist olmadığını, gerçəkdə nə olduğunu çox dəqiq bir şəkildə, lazım olan yerlərə izah edə bilmişdi. Bu seçki kampaniyası əsnasında sənaye, maliyyə və sığorta nəhənglərindən böyük miqdarda maliyyə dəstək təmin etdilər.

27 Fevral 1933 axşamı Reichstagda bir yanğın çıxmışdır. bu yanğın NSDAPin polis təşkilatı olan gestapotarafından edilmişdir və hadisə kommunistlərin üzərinə atılmışdır. Sabahısı gün, Hitler Hindenburga, konstitusiyanın adam haqq və azadlıqlarıyla əlaqədar maddələrini ortadan qaldıran bir fərman imzalattı. İzləyən günlərdə Nazı partiyası və Milliyyətçilər xaricindəki bütün partiyaların nəşrləri və seçki işləri dayandırıldı.

5 Mart 1933 günü edilən seçkilərdə Nazı partiyasının oyları yüzdə 44 səviyyəsinə çıxmışdır. Milliyyətçi partiyaların oyları düşmüş olmaqla birlikdə parlamentdə əksəriyyət təmin edilə bilirdi.

NSDAPin seçkilərdəki vəziyyəti

Tarix Oy Yüzdə Reichstagdakı kürsü sayı
4 May 1924 1,918. 3 6.5 32
7 Aralıq/dekabr 1924 907.3 3.0 14
20 May 1928 810.1 2.6 12
14 Sentyabr 1930 6,409. 6 18.3 107
31 İyul 1932 13,745. 8 37.4 230
6 Noyabr 1932 11,737. 0 33.1 196
5 Mart 1933 17,277. 0 43.9 288

Nürnbergdə xalqı salamlarkən
Hitler və Heinrich Himmler Nürnbergdə (1935)
Hitlerin üç saatlıq Paris gəzintisi əsnasında (solda Albert Speer, sağda Walter Frentz, 23 İyun 1940, Chaillot sarayı, Paris)
Carl Gustaf Əmil Mannerheimin 75. ad gününü qeyd etmək üçün Finləndiyəni ziyarət etdiyində (4 İyun 1942)Seçkilərin dərhal ərdəsində parlamentdən bir "səlahiyyət qanunu" çıxardıldı. Bu qanun, Reichstagın bütün səlahiyyətlərini dörd yıl davam edə ilə kabinetə təhvil verir, və işlərinə bu müddət üçün ara verirdi.

Ancaq belə bir qanun üçün parlamentdə üçdə iki əksəriyyət qərarı lazımdır. Bu əksəriyyət qərarının necə təmin edildiyi Nürnberg Beynəlxalq Əsgəri Cəza Mahkemesi[19] protokollarına da keçmişdir. Səs vermənin ediləcəyi gün parlament SA tərəfindən əhatə edilmiş, bəzi İctimai Demokrat parlamantarlar içəri alınmamışdır. Zatən 81 kommunist parlamantar da seçkilərdən əvvəl göz altına alınmışdı.

23 Mart 1933 günki parlament iclasında "Xalqda və Almaniyadakı Çətinliyin Qaldırılmasına Dair Qanun (Gesetz zur Behebung deyər Qeyd von Volk und Reicht) adındakı səlahiyyət qanunu qəbul edilmişdir.

Bu fərmanla icra etmə və qanunuma ərklərini əlinə almışdır. Dərhal ardından digər partiyaları qadağan etdi. Böyük bir təbliğat fəaliyyəti icra edərək və fövqəladə natiqlik və razısalma qabiliyyətini istifadə edərək bütün Alman xalqını Nazı bayrağı altında birləşdirdi. Özünü, Almanların yanılmaz böyük lideri elan etdi və xalqı da buna inandırdı. Bundan sonra Alman xalqı ölümünə qədər Hitlerin arxasından getdi.

Halqa, ölkəni içində olduğu vəziyyətdən qurtaracağına söz verdi və bu yolda işlərinə başladı. Almaniyada həddindən artıq artan işsizliyi döyüş hazırlığı üçün istifadə edərək, iş sahəsi meydana gətirdi. Ölkə daxilində böyük şoselər tikdirdi.

Ölkədəki bütün axsaqlıqların səbəbi olaraq Yəhudiləri və qaraçılar kimi bəzi azlıqları göstərir, Alman irqinin üstün irq olduğunu söyləyirdi. Bütün bir Alman xalqını da bunlara inandırmağı bacardı və tarixin ən böyük soyqırım fəaliyyətinə giriş idi. Bütün Yəhudiləri toplama düşərgələrində yığdı. İşlə/çalışa biləcək vəziyyətdə olanlar ayrıldıqdan sonra digərləri qaz otaqlarında öldürülüb, sobalarda yandırıldılar. (Bu fəaliyyətlər yalnız Almaniyada deyil, daha sonra işğal edilən bütün ölkələrdə də reallaşdırıldı. Bu şəkildə bütün Avropada təxminən olaraq 6 milyon insan öldürüldü.) Alman irqini yaxşılaşdırmaq adına, minlərlə zehni maneəli insan da xəstəxanalarda, verilən gizli əmrlərlə öldürülmüşdür.

Döyüş nəticəsində Almaniyanın uduzmasını görən Adolf Hitler ümidsizliyin yaxşıca artması üzərinə 30 Aprel 1945də Berlində arvadı Evə Braunla birlikdə eyni anda siyanür həbi içib, əvvəl Evə Braunu sonrada özünü bir silah vasitəsiylə vuraraq intihar etdi. Öz istəyiylə Führerbunker bağçasında benzinlə cəsədləri yandırılmışdır. Hitlerin bunu istəməsinin səbəbinin Sovet ordusu tərəfindən tutulub nümayiş edilmək istəməməsi olduğu iddia edilməkdədir. Bütün bu 'rəsmi' hekayəyə baxmayaraq Hitlerin sonuyla əlaqədar müxtəlif iddialar 'sui-qəsd nəzəriyyələri' səviyyəsində də olsa bibi/hələ müzakirə edilməkdədir.

Hitler ölmədən əvvəl ikili vəsiyyətnaməsini yazdırmışdır: Siyasi və Xüsusi Vəsiyyətnamə. Hitlerin siyasi vəsiyyətnaməsi bir qisas qışqırığıdır. Ona görə; Almaniya bütün millətlər üçün bir zəhər kimi təhlükəli olan Yəhudiləri və Bolşevizmi qovmaqdan əsla imtina etməməlidir. Almaniyanın gələcəyini müzakirəsiz bu varlıq təyin edəcək. Hitler, döyüşə girməkdə haqlı olduğunu müdafiə edir və uduzmadan qorxaq yalançı generalları məsul tuturdu. Xüsusi Vəsiyyətində isə, bütün həyatı boyunca yığdığı sənət əsərləriylə doğulduğu şəhər olan Linzdə bir muzey qurulmasını istədi. Bütün şəxsi mallarını partiyaya əgər partiya qalmamışsa dövlətə buraxdığını söyləyirdi.

İç siyasətdəki siyasət və tətbiqlər [değiştir]Hitler, iqtidara gəlməsinin dərhal ardından Alman iqtisadiyyatının tənzimləməsini hədəf almışdır. Gərək I. Dünya Döyüşündən məğlub çıxmasının, gərəksə də 1930-cu ildəki ümumi iqtisadi böhranın nəticəsində Alman iqtisadiyyatı ciddi çətinliklər içində idi. Yaşanan hiper inflyasiya, həddindən artıq ölçülərə çatan işsizlik və bunlara bağlı olaraq sənayedəki tutum aşağılığı, Hitlerin izlədiyi iqtisadiyyat siyasətləriylə qısa müddətdə idarə altına alınmışdır.

Hitlerin iqtidara gəldiyi 1933-cü ili izləyən illərdəki Alman iqtisadiyyatında gözlənən inkişaflar, çoxu dəfə Hitlerin fövqəladə müvəffəqiyyəti olaraq qəbul edilir. Hitlerin iqtidarın bütün idarəsini ələ keçərməsinin dərhal ardından bütün peşələr bağlanılmış, bütün işlə/çalışanlar bir "işçi birliyi" damı altında toplanmış, işçi haqqları, ümumi büdcəyə köçürülmüşdür. Ödəniş artımları və bunun nəticəs(n)i olan tətil ehtimalının qalxdığı iqtisadiyyatda, təbii olaraq bir məşğulluq artımı yaşanmışdır. İşgücü xərcinin düşməsi və "iş dünyasındakı barış və sabitlik", işgücü tələbini artırmışdır. Texnoloji və əsgəri sahələrdə böyük investisiyalar etmişdir.

Xarici siyasət
Hitler və Benito Mussolini xalqı selamlarkenAlman iqtisadiyyatının canlandırılmasının ardından Hitler, izləyəcəyi xarici siyasətin təməlini meydana gətirən əsgəri strategiyasını həyata keçirməyə yönəlmişdir. Bu strategiyanın ilk addımında Alman quru, dəniz və hava qüvvələrinin, Versay razılaşmasıyla gətirilən məhdudlaşdırmalardan xilas olmasını təmin etmişdir. Bunun nəticəsində böyük tonajlı döyüş gəmiləri və dənizaltı, zirehli quru döyüş vasitələri istehsalına keçilmiş, quru ordusunun mövcudu artırılmışdır.

Hitlerin ikinci strateji hədəfi, Almanca danışan əhalinin yaşamaqda olduğu bölgələrin, Alman torpaqlarına qatılmasıdır. Bu strateji kainatın addımları, 12 Mart 1938 də, Avstriyanın ilhak edilməsiylə başlamışdır. Ardından ikinci adım/addım olaraq Çekoslovakya torpaqları içindəki Sudet bölgəsidir. Hitlerin nəşr/təzyiqiylə 29 Sentyabr 1938 günü imzalanan Münih Razılaşmasıyla Sudet bölgəsi Almaniyaya verilir. Konfrans, Alman, İtalyan, İngilis və Fransız baş nazirlərinin qatıldığı, Çekoslovakyanın temsici saxlamadığı bir razılaşmadıyar. Razılaşmanın həyata keçirilməsi mövzusunda Hitler, heç zaman itirməmişdir. 1 Oktyabr 1938də yenə silah istifadə edilmədən, beynəlxalq razılaşmalara söykənilərək, əhalisinin yüzdə əllidən çoxunu Almanların meydana gətirdiyi Sudet bölgəsi Almanlar tərəfindən işğal ediləcək. 15 Mart 1939da isə Çekoslovakyanın qalanını da torpaqlarına əlavə edəcəklər.

Fərdi Xüsusiyyətləri
Hitlerin Nürnbergdə çəkilmiş bu rəsmi, bədən dilini istifadə etməsinə nümunədir. Mitinqlərdə xalqı təsir etmək üçün bu yolu davamlı istifadə edirdi. Hitler' en ümumiyyətlə ələ alınan ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti insanları tez təsir edə bilir olması idi. Bu Nazı təbliğatıyla birləşdirilərək halqa təqdim edilirdi. Hitlerin üstün bir insan olduğu lanse edilir, danışmalarındakı rəftarlarıyla bunu, onu dinləyən kütləyə hiss etdirməyə işlə/çalışırdı. Çoxu NSDAP idarəçisinin onu ilişməli bir şəkildə mənimsəməsi və bu yoneticilerin xalqla bir araya gəldiklərində öz iç strukturlarının Hitlerə asılı olduğunu aşkar şəkildə göstərməsi edilən təbliğatın etkilerindedi. Nazı Almaniyası Hava qüvvələri Komandiri olan Hermann Göring, Hitler üçün belə demişdir: Vicdansızım mən. Mənim vicdanım Adolf Hitlerdir. [20]

Hitler, mübarizəçi bir şəxsiyyət sərgiləməyə çalışır və üstün xüsusiyyətlərə sahibmiş təəssüratı vermək üçün bədən dilini təsirli bir şəkildə istifadə edirdi. Sərt baxışlar, ani hərəkətlər və uzun danışmalar təbliğat məqsədi ilə edilən detallar idi. Özünü yanılmaz, səhv etməz bir lider olaraq göstərməyə çalışır köhnədən müdafiə etdiyi fikirləri hələ də möhkəm möhkəmə müdafiə etdiyini ifadə edirdi. Goebbels onun üçün belə demişdir: Führer heç dəyişməz. Uşaqkən necəsə indi də elədir. [21][22]

İlişmələrlə dolu həyatında sənətə çox əhəmiyyət vermiş, xüsusilə şəkil mövzusunda özünü nüfuz olaraq qəbul etmişdir. Anasının ölümündən sonra sulu boya şəkillər edərək otel otaqlarında yaşadığı bilinir, qazandığı pulla muzeyləri gəzir, umarsızca pulunu istehlak edirdi. [23]

Ölümsüzlük hissi Hitlerin başqa bir ilişməsidir. Bu fikirə, ondan əvvəl doğan qardaşlarının ölmüş olması üzündən qapılmış ola bilər. Digərləri ölərkən özünün həyatda qalması xüsusi olduğu hissini oyandırmışdır. Özünü ilahi qoruma altında görməsini təmin edən dayaqlardan biri də Birinci Dünya Döyüşündə cəphədəykən içindən bir səsin yerindən qalxıb başqa bir yerə getməsini söyləməsidir. Bu daxili səsdən sonra bir bombanın tərk etdiyi cəphəyə düşməsi və oradakı yoldaşlarının ölməsi inandığı düşüncəni ilişməli hala gətirməsinə səbəb olmuşdur. [24]

Əlaqədar Sənədlər [değiştir]lanı' Riefenstahl, 'Sieg des Glaubens', (1933) Fragman
'Leni' Reifenstahl, 'Triumph des Willens', (1935) Fragman
'Leni' Riefenstahl, 'Tag deyər Freiheit - Unsere Wehrmacht', (1935) Fragman
'Leni' Riefenstahl, 'Olympia I: Fest deyər Völker', (1938) Fragman
'Leni' Riefenstahl, 'Olympia II: Fest deyər Schönheit', (1938) Fragman
'Das Dritte Reich - en Farbe (Third Reich en Colour)', (TV, 1998)
'Sie wollten Hitler töten', (TV, 2004)
'Hitler - Eine Bilanz', (TV, 2005)

Əlaqədar Filmlər [değiştir]Charlie Chaplin, 'Böyük Diktator (İngiliscə: The Great Dictator)', (1940) Fragman
'Hitler: The Last Bədən Days', (1973) Fragman
'The Bunker', (1981) Fragman
'Moloch', (2000) Fragman
'Gənc Hitler (Almanca: Max)' (2002) Fragman
'Hitler: The Rise of Evil', (TV, 2003) Fragman
'Çöküş (Almanca: Deyər Untergang)', (2004) Fragman
'Mein Führer - Deyə wirklich wahrste Wahrheit über Adolf Hitler', (Komediya, 2007) Rəsmi Sayt Fragman